ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ: Ο ΑΠΙΣΤΟΣ ΘΩΜΑΣ ΤΟΥ ΚΑΡΑΒΑΤΖΙΟ

Γράφει η Μαρία Εξαρχοπούλου

Πόσο εύκολο είναι να δεχτεί και να πιστέψει ο άνθρωπος στο θαύμα! Να πιστέψει δηλαδή στην υπέρβαση των ορίων της εκλογικευμένης και ορθολογιστικά κατασκευασμένης πραγματικότητας της ζωής του. Στον 21^ο αιώνα, όπου η νοησιαρχία, ο εξορθολογισμός και η απομάγευση του κόσμου κυριαρχούν, οι ψυχικές και πνευματικές προϋποθέσεις για την πρόσληψη του θαύματος σπανίζουν.

Στο κατά Ιωάννη Ευαγγέλιο (κεφ. κ,25), ο Θωμάς, ένας από τους δώδεκα μαθητές του Χριστού, αμφισβήτησε την Ανάσταση και θέλησε να έχει απτή απόδειξη του γεγονότος, στηριζόμενος αποκλειστικά στις αισθήσεις του.

Ο Ιησούς έχοντας πλήρη επίγνωση της αδυναμίας τού μαθητή του να συλλάβει την υπέρτατη αξία της Ανάστασης, θα τον παροτρύνει λέγοντάς του, « Φέρε τον δάκτυλον σου ώδε… και βάλε εις την πλευράν μου, και μη γίνου άπιστος, αλλά πιστός» (Κατά Ιωάννην, κ,27). Σε αυτήν ακριβώς τη σκηνή του Ευαγγελίου θα στηριχτεί ο ιταλός καλλιτέχνης Καραβάτζιο για να ζωγραφίσει το έργο του.

Ο Καραβάτζιο ή Καραβάτζο (Μικελάντζελο Μερίσι ντα Καραβάτζιο 1571-1610), πήρε το όνομά του από τον τόπο καταγωγής του, το ομώνυμο χωριό ανατολικά από το Μιλάνο, υπήρξε ένας από τους πιο ταλαντούχους ζωγράφους όλων των εποχών. Είναι διάσημος τόσο για το έργο του όσο και για τον πολυτάραχο βίο του. Η «άτακτη» ζωή του περιλαμβάνει μεταξύ άλλων, ακολασίες, αρρώστιες, καβγάδες, δικαστικές διαμάχες, φόνο, φυλάκιση. Ο αντισυμβατικός χαρακτήρας του τον έκανε αντίθετο με κάθε μορφή εξουσίας. Παρόλα αυτά καθιερώνεται ως ζωγράφος. Τα έργα του στολίζουν εκκλησίες και οι παραγγελίες έρχονται σαν βροχή. Πρίγκιπες, μαικήνες και έμποροι «σκοτώνονται» για να αποκτήσουν ένα έργο του.

Στο έργο του «Άπιστος Θωμάς» απεικονίζει την ανάγκη του ανθρώπου για την αισθητή μαρτυρία, αποτυπώνοντάς την με απόλυτο ρεαλισμό και μια ωμότητα που εκπλήσσει. Απέδωσε τη σκηνή με έναν ασυνήθιστο τρόπο, εντελώς νατουραλιστικό, χωρίς κανέναν εξωραϊσμό. Οι μαθητές του Χριστού ήταν ψαράδες, άνθρωποι του μόχθου και φτωχοί, με ρυτιδωμένα πρόσωπα, βρώμικα χέρια και φθαρμένα ρούχα. Κάθε άλλο παρά οι συμβατικές μορφές των Αποστόλων, με τα όμορφα πτυχωτά ρούχα. Ο Χριστός εμφανίζεται με ταλαιπωρημένο σώμα, αφρόντιστα μαλλιά, τυλιγμένος με ένα υπόλευκο σεντόνι. Ο τρόπος με τον οποίο λούζει στο φως το σώμα Του, ενώ σκιάζει τους μαθητές, είναι η τεχνική που χρησιμοποιεί και ονομάζεται «κιαρόσκουρο» (έντονη αντίθεση μεταξύ φωτεινού και σκοτεινού), αποσκοπώντας έτσι στην ένταση της στιγμής. Ο Χριστός, αποκαλύπτοντας το τραύμα του, οδηγεί σταθερά το χέρι του Θωμά προς αυτό, σπρώχνοντας στο βάθος της πληγής. Οι άλλοι δυο μαθητές παρατηρούν, θιασώτες μιας ιερής τελετουργίας, μιας αποκάλυψης. Ο νατουραλισμός του, δηλαδή η πιστή αντιγραφή της φύσης είτε όμορφη είτε άσχημη, ήταν ευλαβικός. Είναι σίγουρο ότι θα διάβασε τη γραφή πολλές φορές προσπαθώντας να φανταστεί τα βιβλικά επεισόδια σαν να συνέβαιναν μπροστά στα μάτια του, κάνοντας έτσι τις μορφές πιο πραγματικές και απτές. Χρησιμοποιώντας για την αναπαράσταση Αγίων, καθημερινούς ανθρώπους, εξανθρωπίζει την πίστη και απελευθερώνει τη ζωγραφική από την εικονογραφική αναπαράσταση.

Η επίδραση του «σκοτεινού» Καραβάτζιο δημιούργησε ένα ρεύμα γνωστό ως «Καραβατζισμός». «Πίνακες με επιβλητικά φωτισμένες ανθρώπινες μορφές, απαλλαγμένες από κάθε στοιχείο εξιδανίκευσης και σε έντονη αντίθεση με το σκοτεινό, συχνά μυστηριώδες φόντο, κατέκλυσαν κυριολεκτικά την Ευρώπη τις πρώτες δεκαετίες του 17^ου αιώνα». Το έργο του, πρωτοφανές, ριζοσπαστικό και αισθητικά άρτιο. Χαρακτηρίστηκε από κριτικούς τέχνης ως ο «μάγος του φωτός» και επέδρασε σε καλλιτέχνες που εντάσσονται στο μπαρόκ ύφος (έντονο δραματικό και συναισθηματικό στοιχείο στα όρια του ασυνήθιστου ή παράδοξου).

Μετά τον πρόωρο θάνατό του στα 38 του χρόνια, περιέπεσε στη λήθη για να έρθει ξανά στο προσκήνιο κατά τον 20^ο αιώνα. «Μέσα από τα αριστουργήματά του, έδειξε μια τρομερή ικανότητα να απορροφά τα πλέον διαφορετικά και ζωτικά στοιχεία της ανθρώπινης κουλτούρας, τα οποία μαζί με τη μοναδική ζωγραφική δεξιοτεχνία του, δημιούργησαν μιαν ουσιαστική καμπή στην ιστορία της τέχνης του πολιτισμού. Όπως πολλοί άνθρωποι καταραμένοι να ανησυχούν διαρκώς, πέθανε μόνος του, κυνηγημένος σε μιαν ακτή».