Ο ζωγράφος Σπύρος Παπαλουκάς (1892-1957) και η “περίοδος της Σαλαμίνας”

γράφει ο Παναγιώτης Βελτανισιάν

 Ως κύριο θέμα στο ζωγραφικό του έργο ο Σπύρος Παπαλουκάς επέλεξε το ελληνικό τοπίο, του οποίου επιχείρησε να αποδώσει την κρυφή γεωμετρία και την πλαστική δομή. Βασικό στοιχείο στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της ζωγραφικής του αποτέλεσε η προσήλωση στο αντικείμενο και η ανάλυση του φωτός. Από το 1909 έως το 1916 σπούδασε στη Σχολή Καλών Τεχνών και μετά την αποφοίτησή του πήγε στο Παρίσι, όπου συνέχισε τις σπουδές του σε δύο Ακαδημίες. Το 1921 πήρε μέρος στη Μικρασιατική Εκστρατεία ως πολεμικός ζωγράφος· τα έργα του όμως (πεντακόσιοι πίνακες) κάηκαν κατά τη διάρκεια της καταστροφής της Σμύρνης. Απογοητευμένος επισκέπτεται το Άγιο όρος, όπου μένει δύο περίπου χρόνια (1923-1924) κι εκεί του δίνεται η δυνατότητα να μελετήσει τη φύση και τη βυζαντινή τέχνη.

Το καλοκαίρι του 1926 ο Παπαλουκάς παραθερίζει για έναν μήνα στο μοναστήρι της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα μαζί με τη μετέπειτα σύζυγό του Όλγα Ευαγγέλου, το λογοτέχνη και αδελφικό του φίλο Στρατή Δούκα, το συγγραφέα, ηθοποιό και κριτικό Νίκο Βέλμο, τον ηθοποιό και σκηνοθέτη Θωμά Οικονόμου και τον αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη. Στους πίνακες που θα ζωγραφίσει στο νησί της Σαλαμίνας -Ακρογιάλι της Σαλαμίνας, Πεύκα στη Σαλαμίνα, Θάλασσα Σαλαμίνας, Το μοναστήρι της Φανερωμένης στη Σαλαμίνα - “αρθρώνεται”, όπως γράφει η Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα, “μια άγνωστη ζωγραφική γλώσσα. […] Τα χρώματα εμψυχώνονται από μια μυστική ζωή και οι φόρμες αποκτούν κινητικότητα και ένταση.

Αξιοπρόσεκτος είναι ο τρόπος που αποδίδεται η φωταύγεια του πεύκου. Οι καμπυλόγραμμες φόρμες του δημιουργούν χρωματικούς πυρήνες, που κινούνται από τα βαθιά μπλε στα πράσινα για να εκπυρωθούν στις ξανθές ώχρες και το πορτοκαλί, που πλαισιώνουν τις φόρμες σα φωτοστέφανα”¹.

Η ζωγραφική αυτή περίοδος του Παπαλουκά, που θα διαρκέσει δύο περίπου χρόνια, έμεινε γνωστή ως “περίοδος της Σαλαμίνας” και θα τον επηρεάσει στο μετέπειτα έργο του, ιδίως στην περίφημη αλλά και αμφιλεγόμενη εικονογράφηση της Μητρόπολης της Άμφισσας². Για τους πίνακες της Σαλαμίνας η Ελένη Βακαλό σημειώνει χαρακτηριστικά: “Η γενική χρωματολογία των έργων αυτών γίνεται λιτότερη και ξηρότερη, όπως υπαγορεύει το έδαφος του τόπου. Τα πράσινα είναι λιγοστά και η αρμονία στηρίζεται στο βαθύ μπλε, στη σχέση του με τα γαιώδη. Η σύνθεση κινείται με μεγάλους χρωματικούς όγκους που τους ελαφρύνουν τα άσπρα φώτα στον ουρανό. […] Στα λιγνά πεύκα των πρώτων πλάνων ο Παπαλουκάς αναπτύσσει την αντίληψή του για τη φόρμα. […] Ξεκινώντας από ένα πιο σκοτεινό κέντρο, υψώνει γύρω του κλιμακωτά τους τόνους, όσο να φτάσει σ` ένα ξανθό περίγραμμα που αποδίδει τη φωταύγεια της επιφάνειας”³.

Η αξία των πινάκων αυτών⁴ για τη σαλαμινιακή τοπιογραφία είναι μεγάλη, γιατί αποδίδεται σ` αυτούς η ανέγγιχτη φύση του νησιού, η φωτεινότητα της παράκτιας υπαίθρου και η διαύγεια των χρωμάτων της στεριάς του ουρανού και της θάλασσας της Σαλαμίνας. Πευκώνες, ελιές, βουνά, γη από αφράτο χώμα, σπιτάκια, σύννεφα, όλα είναι λουσμένα σε μια γαλήνη ζηλευτή, ανεπανάληπτη και, ατυχώς για εμάς τους νεότερους, εντελώς άγνωστη. Ίσως, θα λέγαμε, πως η ηρεμία που πηγάζει μέσα από τα έργα αυτά έχει τη δύναμη να προκαλέσει θλίψη στην ψυχή μας για την αλλοτινή ομορφιά της Σαλαμίνας που ανεπιστρεπτί χάθηκε.

1.                                                                                                                                             Οι Μεγάλοι Έλληνες Ζωγράφοι, Σπύρος Παπαλουκάς, Πινακοθήκη του Νέου Ελληνισμού, κείμενα: Μαρίνα Λαμπράκη – Πλάκα, εκδ. Μέλισσα, 2006, σελ. 81 και 85.

2.                                                                                                                                             ό.π., σελ. 88

3.                                                                                                                                             “Επτά Ημέρες”, Η Καθημερινή, “΄Ελληνες Ζωγράφοι: Ελ. Γκρέκο, Θεόφιλος, Κόντογλου, Παπαλουκάς”, Ελένης Βακαλό, “Η ζωγραφική του Παπαλουκά”, α.χ., σελ. 174-175.

                    Οι πίνακες και η φωτογραφία του ζωγράφου προέρχονται από:            1)http://www.haniotika-nea.gr/110631-wdi-ston-elliniko-monternismo/

 2) https://paletaart.wordpress.com/2011/12/07/παπαλουκάς-σπύρος-spyros-papaloukas-1892-1957/παπαλουκάς-σπύρος-θάλασσα-σαλαμίνας-192/

3) tablet.ethnos.gr/article.asp?catid=24139&subid=2&pubid=63762910