ΑΝΑΤΡΟΠΕΣ: Νέα ιστορικά στοιχεία για την Ιερά Μονή Φανερωμένης Σαλαμίνας

Είναι γνωστό ότι ο σημερινός ναός της μονής (εικ. 1) ανοικοδομήθηκε στα τέλη του 17^ου αιώνα από

τον Όσιο Λαυρέντιο πάνω σε ερείπια προγενέστερου ναού του 13^ου αιώνα, αφιερωμένου στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού. Στην πρόσοψη όμως του ναού της μονής διακρίνεται εντοιχισμένη πώρινη πλάκα με ανάγλυφο σταυρό και επιγραφή, στην οποία διαβάζεται η φράση «ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ» (εικ. 2), δηλαδή το όνομα της αρχαιότερης από του 13^ου αιώνα εκκλησίας, κάτι που είχε παρατηρηθεί και από τον Σαλαμίνιο καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Δημήτριο Πάλλα. Ως ενισχυτικό της άποψης ότι προϋπήρχε ναός των μέσων βυζαντινών χρόνων επ΄ ονόματι των Αγίων Αποστόλων, εκεί όπου σήμερα είναι η Φανερωμένη, αποτελεί σήμερα η ύπαρξη παρεκκλησίου στη σειρά των κελιών του δεύτερου ορόφου, το οποίο χτίστηκε από τον Όσιο Λαυρέντιο σε ανάμνηση του παλαιότερου ομώνυμου ναού.

Ο αείμνηστος καθηγητής, Γρηγόρης Πουλημένος, σε μια σχετικά πρόσφατη ανακοίνωσή του σε συνέδριο[1], υποστήριξε πως ο ναός του 13^ου αιώνα ανοικοδομήθηκε πάνω στα ερείπια του βυζαντινού ναού από τοπικό ηγέτη του καθολικού δόγματος. Ο ναός που κτίστηκε κατά την περίοδο της Λατινοκρατίας στη Μονή Φανερωμένης αποτέλεσε μια λαμπρή προσπάθεια, που δεν μπορεί να ερμηνευθεί στα πλαίσια μόνο της εξυπηρέτησης λατρευτικών αναγκών, αλλά κυρίως στόχευε στην ενδυνάμωση της ισχύος του στο νησί.

Για τη Σαλαμίνα την περίοδο της Φραγκοκρατίας δε γνωρίζουμε πολλά. Στη συνθήκη διανομής των Σταυροφόρων, η Σαλαμίνα αποδίδεται στους Βενετούς. Ενενήντα χρόνια αργότερα το νησί βρίσκεται στην εξουσία του Δούκα των Αθηνών και το 1294 δωρίζεται στον νεαρό Λομβαρδό ιππότη Βονιφάτιο της Βερόνας. Είναι πιθανό η εκκλησία του 13^ου αιώνα να αποτέλεσε ένα φιλόδοξο έργο του δραστήριου αυτού ιππότη. Ένα τέτοιο έργο οπωσδήποτε έγινε λίγο μετά το 1294 και πριν ο Βονιφάτιος συμμαχήσει και συμπεθερέψει με τους Καταλανούς το 1316, οπότε και πέθανε. Πάντως, η λειτουργία του ναού ως λατινικής εκκλησίας δεν πρέπει να διήρκεσε παρά λίγες δεκαετίες, δεδομένου ότι το 1338 η Σαλαμίνα φαίνεται να βρίσκεται στα χέρια των Ελλήνων. Διατυπώνει, μάλιστα, την άποψη ο Γρ. Πουλημένος πως οι τεχνίτες που έκτισαν τη λατινική εκκλησία είχαν στα χέρια τους τα «σχέδια» κάποιας εκκλησίας, συγκεκριμένα του Αγίου Μιχαήλ της Παβίας, πόλης της επαρχίας Λομβαρδίας στη Βόρεια Ιταλία, εκκλησία την οποία επιχείρησαν, κατά το δυνατό, να αντιγράψουν εδώ στο νησί.

Ιστορικοί συγκυριακοί λόγοι που συνέβαλαν στην ερήμωση του λατινικού ναού ήταν η επιδρομή των Βενετών της Εύβοιας κατά της Σαλαμίνας, το 1319, για την παραδειγματική τιμωρία τους, επειδή είχαν αποδεχτεί την κυριαρχία των αυτοκρατορικών Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης και είχαν αποστείλει φόρους στη Μονεμβασιά. Σε αντίποινα, οι Βενετοί αιχμαλώτισαν πεντακόσιους κατοίκους, τους οποίους πούλησαν σε δουλέμπορους. Στο λόγο αυτόν χρειάζεται να προστεθούν η πειρατική δραστηριότητα των Τούρκων του «Κράτους του Ικονίου» της Σμύρνης (1332/3) καθώς και η λεηλασία της Αθήνας και της ευρύτερης περιοχής το 1340, η παρουσία Σαλαμινιακής ναυτικής μοίρας, με ορμητήριο το Τουρκολίμανο (σήμερα Ηλιακτή), ως μέρος της συμμαχίας Δυτικών και Βυζαντινών κατά των Τούρκων του Ικονίου Σμύρνης (1344) και, τέλος, η ναυμαχία μεταξύ Τούρκων και συμμάχων των Καταλανών που έγινε γύρω στο 1360 στο στενό μεταξύ Σαλαμίνος και Μεγάρων και οδήγησε στην απώλεια τριάντα πέντε τουρκικών πλοίων. Όλα αυτά τα ιστορικά γεγονότα συνέβαλαν στην επισφαλή διαβίωση των καθολικών μοναχών στη μονή, στην απομάκρυνσή τους και κατ΄ επέκταση στη σταδιακή ερήμωση και ερείπωση του ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.

Ο Όσιος Λαυρέντιος, δέκτης όλων αυτών των ιστορικών γεγονότων ως προφορικών παραδόσεων, κατά την ανέγερση του δικού του κτίσματος στα τέλη του 17^ου και τις αρχές του 18^ου αιώνα εντοιχίζει την επιγραφή με το όνομα του παλαιότερου ναού των Αγίων Αποστόλων, αλλά και τα μαρμάρινα θωράκια με τους γρύπες, τα σύμβολα της Βενετίας, από το ναό της λατινικής φάσης (εικ. 3, λεπτομέρεια), γιατί ήθελε να αφήσει στους μεταγενέστερους ένα χρονολόγιο του τοπίου, στο οποίο ο ίδιος άφησε ανεξίτηλα τη δική του σφραγίδα με το θεάρεστο έργο του[2].

[1] Γρηγόρης Α. Πουλημένος, Η λατινική φάση του καθολικού της μονής Φανερωμένης στη Σαλαμίνα και η ανοικοδόμησή του κατά την Τουρκοκρατία, Δελτίο της Χριστιανικής Αρχαιολογικής Εταιρίας, περίοδος Δ΄, Τόμος ΚΗ΄ (2007), Αθήνα 2007, σελ. 131-146

[2] Ευχής έργο θα ήταν να διαβαστεί κάποτε η επιγραφή με τους λατινικούς χαρακτήρες, που βρίσκεται στην εξωτερική νοτιοανατολική γωνία του ναού, καθώς και εκείνη που βρίσκεται στα δεξιά της εισόδου στο εσωτερικό του κυρίως ναού.